Γιατί ο Μαραθώνας και η Σαλαμίνα αξίζουν να τιμώνται ως εθνικές επέτειοι από την ελληνική πολιτεία
Ο Μαραθώνας και ο Μιλτιάδης – η πρώτη υπεράσπιση της ελευθερίας
Αν η Ελλάδα όφειλε να θεσπίσει μία, μόνη, θεμελιακή εθνική επέτειο εκτός από την 25η Μαρτίου και την 28η Οκτωβρίου, αυτή θα έπρεπε να είναι η 21η Σεπτεμβρίου: η ημερομηνία που αποδίδεται στη Μάχη του Μαραθώνα το 490 π.Χ. Μία ημερομηνία που, όσο και αν δεν φαίνεται εκ πρώτης όψεως, σφράγισε την πορεία όχι μόνο του ελληνικού κόσμου αλλά ολόκληρου του δυτικού πολιτισμού.
του Χρήστου Μυτιλινιού
Κι όμως, παρ’ όλη τη ρητορική περί πολιτισμού και ιστορικής κληρονομιάς, ο Μαραθώνας παραμένει στη δημόσια συνείδηση ως απλώς ένα θαύμα του παρελθόντος. Μνημονεύεται στην εκπαίδευση, στη φιλολογία, στη στρατηγική, αλλά δεν τιμάται θεσμικά, δεν έχει ημέρα, τελετή, δημόσια μνήμη όπως του αξίζει. Ο Μιλτιάδης, ο άνθρωπος που πήρε τη βαρύτερη απόφαση στην ιστορία του αρχαίου ελληνισμού, δεν έχει μνημείο εθνικής αναφοράς.
Ίσως γιατί, όπως συμβαίνει συχνά, όσοι απέτρεψαν την καταστροφή, έμειναν στη σιωπή της προληπτικής νίκης. Οι υπόλοιποι, της εθνικής ανάστασης μετά την πτώση, τιμήθηκαν αναλόγως.
Ο Μαραθώνας δεν ήταν απλώς μια νίκη
Ο Μαραθώνας υπήρξε η πρώτη μεγάλη νίκη της δημοκρατίας επί της δεσποτείας. Ήταν η μάχη όπου οι Πέρσες του Δαρείου, μια αχανής αυτοκρατορία που είχε υποτάξει δεκάδες λαούς, ανακόπηκαν από μία μόνη πόλη-κράτος με 10.000 οπλίτες και πολιτική οργάνωση στηριγμένη όχι στην αυθεντία του βασιλέως, αλλά στη βούληση των πολιτών.
Ο Μιλτιάδης, γόνος αριστοκρατικής οικογένειας με εμπειρία στην Περσική Αυτοκρατορία (ως τύραννος στη Χερσόνησο του Ελλησπόντου), κατάλαβε περισσότερο από οποιονδήποτε ότι δεν υπήρχε χρόνος, δεν υπήρχε περιθώριο, δεν υπήρχε άλλη μάχη να δοθεί αργότερα. Έπεισε τους άλλους εννέα στρατηγούς να του παραχωρήσουν τη γενική αρχηγία, και κυρίως τον πολέμαρχο Καλλίμαχο, σε μια απόφαση που – κατά τον Ηρόδοτο – έκρινε το μέλλον της Ελλάδας.
Η διάταξη που επέλεξε, με ενισχυμένα τα άκρα και αδύναμο το κέντρο, ήταν μια ριζοσπαστική κίνηση τακτικής: η πρώτη καταγεγραμμένη στην παγκόσμια στρατιωτική ιστορία χρήση επιθετικού περικυκλωτικού σχεδίου. Ήταν η στιγμή που η ελληνική φάλαγγα μετατράπηκε από άμυνα σε ιδιοφυή επιθετική μηχανή.
Ο Μαραθώνας ως πολιτικό γεγονός
Η νίκη στο πεδίο είχε άμεσες πολιτικές συνέπειες: η Αθήνα ενισχύθηκε εσωτερικά, το ηθικό του δήμου ανυψώθηκε, και η αίσθηση της ελευθερίας ως κατακτημένου δικαιώματος ενισχύθηκε. Από εκεί ξεκινάει ο δρόμος προς τον Χρυσό Αιώνα του Περικλή, τον Παρθενώνα, τη Δημοκρατία, τον Ευριπίδη, τον Σωκράτη.
Αν η μάχη είχε χαθεί, η Αθήνα θα είχε καεί ή μετατραπεί σε σατραπεία, όπως έγινε με την Ιωνία. Οι δημοκρατικοί θεσμοί θα είχαν σιγήσει προτού καν εξελιχθούν. Ο ελληνικός κόσμος θα είχε υποταγεί αιώνες πριν από τη ρωμαϊκή κυριαρχία.
Ο Μαραθώνας δεν είναι μια απλή στρατιωτική επιτυχία. Είναι το συμβολικό και ουσιαστικό θεμέλιο της πολιτικής αυτονομίας. Εκεί ακριβώς αναδύεται για πρώτη φορά στην πράξη η έννοια της ελευθερίας ως συλλογικής απόφασης και όχι ως παραχώρησης ενός ηγεμόνα.
Και όμως, δεν υπάρχει επίσημη Ημέρα Μαραθώνα
Είναι σχεδόν παράδοξο: δεν υπάρχει εθνική εορτή για τη Μάχη του Μαραθώνα. Κανένας δημόσιος θεσμός, ούτε καν το Υπουργείο Πολιτισμού, δεν έχει εισηγηθεί ποτέ την καθιέρωση της 21ης Σεπτεμβρίου ως ημέρας μνήμης.
Η απουσία δεν είναι απλώς παράλειψη. Είναι ένδειξη μιας βαθύτερης αμηχανίας της νεότερης Ελλάδας να εντάξει οργανικά το αρχαίο της παρελθόν όχι ως περηφάνια, αλλά ως ευθύνη. Ο Μαραθώνας δεν είναι μια στιγμή αρχαιολογικής δόξας. Είναι μια συλλογική, πολιτική, στρατηγική απόφαση που έσωσε ένα έθνος προτού καν αυτό συνειδητοποιήσει τη δυναμική του.
Μια επέτειος χωρίς θρίαμβο, αλλά με συνείδηση
Η πρόταση για την καθιέρωση της 21ης Σεπτεμβρίου ως Εθνικής Επετείου του Μαραθώνα δεν αποσκοπεί στην αναβίωση αρχαιολατρικών φαντασιώσεων. Αντίθετα, είναι μια πράξη πολιτικής ενηλικίωσης.
Να θυμόμαστε όχι μόνο τις μέρες που πολεμήσαμε για να αναστηθούμε, αλλά και εκείνες που πολεμήσαμε για να μην πέσουμε. Ο Μαραθώνας είναι η τελευταία κατηγορία: η πιο δύσκολη και η πιο σπουδαία.
Η Σαλαμίνα και ο Θεμιστοκλής – όταν σώθηκε η Ευρώπη
Η δεύτερη ευκαιρία των Περσών – και η τελευταία των Ελλήνων
Δέκα χρόνια μετά τον Μαραθώνα, το 480 π.Χ., οι Πέρσες επέστρεψαν. Αυτή τη φορά όχι με ένα σώμα τιμωρίας, αλλά με μια γιγαντιαία αυτοκρατορική εκστρατεία υπό την προσωπική ηγεσία του Ξέρξη Α’, γιου του Δαρείου. Ο στρατός, κατά τις πηγές, ξεπερνούσε τις 500.000 άνδρες. Ο στόλος αριθμούσε 1.200 τριήρεις από κάθε άκρη της αυτοκρατορίας – από τη Φοινίκη μέχρι την Αίγυπτο και την Ιωνία. Ήταν η στιγμή που η ύπαρξη της Ελλάδας ως πολιτικού και πολιτισμικού χώρου τέθηκε υπό απόλυτο κίνδυνο.
Η Αθήνα εγκαταλείφθηκε. Οι πολίτες της εκκενώθηκαν στη Σαλαμίνα και την Τροιζήνα. Η Ακρόπολη καταστράφηκε. Η Βοιωτία υποτάχθηκε. Οι Σπαρτιάτες είχαν ήδη θυσιαστεί στις Θερμοπύλες. Όλα έδειχναν πως το τέλος πλησίαζε.
Μέχρι που ο Θεμιστοκλής, με ένα σχέδιο που συνδύαζε στρατηγική, πολιτική ευφυία και ψυχολογικό χειρισμό, έστησε τη μεγαλύτερη παγίδα της ελληνικής αρχαιότητας στα Στενά της Σαλαμίνας.
Η ιδιοφυής τακτική και η τελική ανατροπή
Ο Θεμιστοκλής πίστευε στον στόλο. Από χρόνια είχε αγωνιστεί να στραφεί η Αθήνα προς τη θάλασσα και να κατασκευάσει ισχυρές τριήρεις, χρηματοδοτώντας το πρόγραμμα με το ασήμι του Λαυρίου. Στο Συμβούλιο των Ελλήνων ηγεμόνων στον Ισθμό, έπεισε με κόπο τους συμμάχους ότι η ναυμαχία έπρεπε να δοθεί στη Σαλαμίνα και όχι στον Ισθμό ή σε ανοικτά νερά.
Εκεί, με παραπλανητικό μήνυμα προς τον Ξέρξη, τον έπεισε ότι οι Έλληνες ετοιμάζονταν να διαφύγουν. Ο Ξέρξης έσπευσε να αποκλείσει τις εξόδους και να επιτεθεί – και έτσι βρέθηκε εγκλωβισμένος στα στενά, με τον τεράστιο στόλο του να μην μπορεί να κινηθεί ούτε να ελιχθεί. Το αποτέλεσμα: συντριπτική νίκη των Ελλήνων και καθοριστική ήττα των Περσών, που αποσύρθηκαν άμεσα.
Η Ευρώπη σώθηκε στα Στενά
Χωρίς τη Σαλαμίνα, η Ελλάδα δεν θα υπήρχε. Αλλά, το σημαντικότερο: δεν θα υπήρχε και Ευρώπη. Όχι όπως την ξέρουμε.
Αν οι Πέρσες είχαν επικρατήσει:
- Η Αθήνα δεν θα είχε αναγεννηθεί.
- Δεν θα υπήρχε ο Χρυσός Αιώνας.
- Η Δημοκρατία, η Τραγωδία, η Φιλοσοφία, η Επιστήμη, δεν θα είχαν αναπτυχθεί οργανικά, ή θα είχαν περιοριστεί σε ανώδυνες σκιές υπό την επίβλεψη του Σάτραπα.
- Η Ρώμη θα είχε συναντήσει όχι τον ελληνικό πολιτισμό, αλλά ένα υποταγμένο ανατολικό μόρφωμα.
Από εκεί θα είχε ακολουθήσει άλλη χρονογραμμή: ίσως χωρίς Χριστιανισμό, χωρίς Αναγέννηση, χωρίς Διαφωτισμό. Ίσως με μια αργή, ή και ανύπαρκτη, διαμόρφωση της ιδέας του αυτόνομου πολίτη και των δικαιωμάτων του.
Η Σαλαμίνα, επομένως, δεν είναι μόνο η μάχη που έσωσε την Αθήνα – είναι η μάχη που θεμελίωσε το πολιτικό και φιλοσοφικό υπόβαθρο της Ευρώπης.
Η πρόταση: 22 Σεπτεμβρίου, Ημέρα της Ναυμαχίας της Σαλαμίνας
Η Ελλάδα οφείλει να καθιερώσει τη 22η Σεπτεμβρίου ως εθνική ημέρα μνήμης και τιμής για τη Ναυμαχία της Σαλαμίνας.
- Όχι για να αναβιώσει τον αρχαίο κόσμο φολκλορικά.
- Όχι για να προβάλει εθνική ανωτερότητα.
- Αλλά για να αναγνωρίσει θεσμικά εκείνη τη στιγμή που τα πράγματα θα μπορούσαν να είχαν τελειώσει για πάντα – και δεν τελείωσαν.
Η ελευθερία δεν είναι μόνο αυτό που κατακτούμε μετά την ήττα. Είναι και αυτό που προλαμβάνουμε πριν την ήττα έρθει. Η Ελλάδα το κατάφερε αυτό δύο φορές στον 5ο αιώνα π.Χ. Και ποτέ ξανά σε τέτοια έκταση.
Δύο ημέρες, δύο θεμέλια
Η πρόταση είναι απλή:
- 21 Σεπτεμβρίου: Ημέρα της Μάχης του Μαραθώνα
- 22 Σεπτεμβρίου: Ημέρα της Ναυμαχίας της Σαλαμίνας
Δύο διαδοχικές μέρες αφιερωμένες στην πολιτική ελευθερία, την ευθύνη του πολίτη, τη στρατηγική ηγεσία που σώζει έναν κόσμο χωρίς να τον καταστρέφει.
Η Ελλάδα πρέπει να τις αναγνωρίσει. Και, γιατί όχι, να τις μοιραστεί με την υπόλοιπη Ευρώπη. Όχι ως υπενθύμιση μεγαλείου, αλλά ως προσφορά μνήμης και πολιτισμού.
Ο Θεμιστοκλής είπε: «Όποιος σώζει, κρίνεται περισσότερο απ’ όποιον θυσιάζεται».
Ας δείξουμε, επιτέλους, ότι ξέρουμε ποιοι μας έσωσαν. Και πότε.
